Câu chuyện tranh giành quyền lãnh đạo ở Trường ĐH Hùng Vương và Hoa Sen gần đây đã bộc lộ một vấn đề sâu sắc hơn nhiều, ngoài những mâu thuẫn trong chính sách, là quan niệm về bản chất cốt lõi của trường ĐH.
Nền kinh tế tri thức đã biến tri thức trở thành hàng hóa một cách triệt để, cùng lúc đó việc học tập để đạt được những kiến thức và kỹ năng nhất định đã trở thành một sự đầu tư quan trọng của mọi cá nhân, nhất là trong bối cảnh chi phí GDĐH ngày càng tăng cao. Trong Đối thoại Giáo dục tổ chức vừa qua tại TPHCM, có người đã dùng hình ảnh “cái quán phở” để so sánh, nôm na là trường ĐH cũng như một cái quán phở, nấu ăn ngon thì người ta sẽ đến.
Liệu chúng ta có quá nhấn mạnh đến tính chất dịch vụ của GDĐH mà coi nhẹ sứ mạng xã hội của nó?
Hai “trường phái” phi lợi nhuận và vì lợi nhuận
Trên các phương tiện truyền thông đại chúng, chúng ta đang chứng kiến hai luồng ý kiến trái ngược: một bên là những người cổ vũ cho tính chất phi lợi nhuận của GDĐH, và một bên là những người chứng minh rằng đào tạo ĐH cũng là một dịch vụ, và cả hai phía đều đang đi đến những quan niệm và nhận định cực đoan.
Trường phái phi lợi nhuận cho rằng giáo dục không phải là chỗ để kinh doanh, đầu tư vào giáo dục chỉ nên để lấy danh chứ không phải lấy tiền, tiêu biểu là ý kiến của GS. Trần Văn Thọ trên Báo Tuổi Trẻ ngày 12.08.2014. Trường phái vì lợi nhuận thì cho rằng trường ĐH cũng như cái quán phở, miễn là bán đúng giá, cung cấp món hàng có chất lượng, thì đó chính là kinh doanh hợp đạo đức và là đóng góp cho xã hội, tiêu biểu là nhận định của một diễn giả đã nêu ở phần trên.
Câu trả lời cho trường phái nào là đúng hoặc sai, hoặc đúng đến mức độ nào hay sai ở chỗ nào nằm trong vấn đề bản chất cốt lõi của trường ĐH là gì. Nếu tuyệt đối hóa sứ mạng xã hội và tính chất lợi ích công của GDĐH, chúng ta sẽ thấy trường phái phi lợi nhuận là đúng, trong khi nếu tuyệt đối hóa bản chất dịch vụ của đào tạo ĐH, chúng ta sẽ thấy trường phái vì lợi nhuận là đúng.
“Phi lợi nhuận” là một quan niệm truyền thống, mà không mấy ai đặt dấu hỏi. Đã bao thế kỷ nay, trường ĐH được xem là nơi bảo toàn những giá trị tinh thần của xã hội và truyền lại qua nhiều thế hệ, là nơi kiến tạo tri thức mới và đào tạo nhân tài. Kinh tế tri thức và đại chúng hóa GDĐH đã khiến trường ĐH không còn là thánh đường tri thức tôn nghiêm như trong hàng ngàn năm qua, mà biến thành một cái siêu thị, nơi người học chọn những môn mình muốn, trả tiền cho từng môn không khác những món hàng. Tuy vậy vẫn có nhiều người dị ứng với việc xem nhà trường như một cái chợ nơi mọi thứ đều có thể bán và mua.
Sự khác biệt giữa trường ĐH và doanh nghiệp
Vậy trường ĐH và các doanh nghiệp có gì khác nhau? Nếu như các doanh nghiệp chỉ cần “giải trình trách nhiệm” với khách hàng về chất lượng dịch vụ hay sản phẩm họ đã mua, và bảo đảm rằng sản phẩm hay dịch vụ ấy có chất lượng xứng đáng với giá tiền mà họ đã trả, thì trách nhiệm giải trình của trường ĐH phức tạp hơn thế rất nhiều.
Trước hết, trường đại học có trách nhiệm giải trình với sinh viên về chất lượng giáo dục nhà trường đã mang lại, đồng thời phải giải trình trước xã hội về kết quả đào tạo của mình, giải trình trước các tổ chức kiểm định chất lượng, các hiệp hội chuyên môn hay trước cơ quan quản lý nhà nước về quy trình hoạt động của mình, tương tự như ông chủ quán phở phải giải trình trách nhiệm trước khách hàng, trước cơ quan kiểm dịch, cơ quan thuế, cơ quan an toàn thực phẩm.
Hơn thế nữa, trường ĐH không những có trách nhiệm giải trình với người học và xã hội, mà còn phải có trách nhiệm trước những tiêu chuẩn khoa học và đạo đức của chính mình. Sinh viên có thể muốn học thật ít, với chi phí thật thấp, ra trường thật nhanh, lấy tấm bằng một cách thật dễ dàng. Những tiêu chuẩn khoa học và đạo đức của nhà trường không cho phép họ chiều theo mong muốn ấy của “khách hàng”.
Nhưng không chỉ có vậy. Trường ĐH không phải chỉ cần giải trình về trách nhiệm của nhà trường đối với hiện tại còn phải có trách nhiệm với quá khứ và tương lai. Nó phải bảo toàn những giá trị tinh thần kế thừa từ những thế hệ trước và trao lại cho thế hệ sau. Nó không được phép để cho sự thật lịch sử trong quá khứ bị chôn vùi. Nó phải hành động không chỉ vì lợi ích của hôm nay mà là còn vì lợi ích của ngày mai. Trong diễn văn nhậm chức Hiệu trưởng đời thứ 35 của Trường ĐH Harvard, bà Dew Fraust đã nói: “Bản chất của một trường ĐH là trách nhiệm độc nhất vô nhị của nó với quá khứ và tương lai, chứ không chỉ đơn giản với hiện tại. Một trường ĐH hoạt động không vì những kết quả của tháng tới hay năm tới, thậm chí cũng không vì việc sinh viên tốt nghiệp sẽ trở thành con người như thế nào. Nó hoạt động vì những kiến thức sẽ định hình cả một đời người, những kiến thức truyền tải di sản của nhiều thiên niên kỷ, những kiến thức quyết định tương lai. Một trường ĐH phải vừa nhìn về tương lai phía trước, vừa nhìn lại quá khứ theo những cách đôi khi bắt buộc phải mâu thuẫn với những mối bận tâm hoặc đòi hỏi nhất thời của công chúng”. Đó là điều khiến cho trường ĐH không thể bị đối xử giống như một doanh nghiệp, bởi lẽ doanh nghiệp chỉ có trách nhiệm với khách hàng hiện tại của mình, hay rộng hơn là xã hội hiện tại mà mình là một bộ phận làm nên nó.
Nếu sản phẩm của cái quán phở chỉ có tác dụng với khách hàng của cái quán ấy, thì sản phẩm của các trường ĐH, con người mà nó đào tạo, những kết quả nghiên cứu mà nó thực hiện, không chỉ tác động đến những người đã học ở ngôi trường ấy, mà là tác động đến toàn xã hội. Nếu người học được đào tạo với một tinh thần khởi nghiệp và sáng tạo, với sự hiểu biết sâu sắc về xã hội và con người, với những kiến thức chuyên môn vững chắc, họ sẽ đem những điều ấy vào nơi làm việc và làm cho xã hội trở thành tốt hơn.
Xét về mục tiêu, bản chất của doanh nghiệp là tìm kiếm lợi nhuận. Ông chủ quán phở chỉ có một mục tiêu là tìm kiếm lợi nhuận, và để có lợi nhuận đó, ông ta phải nấu phở cho ngon, phục vụ cho tử tế. Trường ĐH vì lợi nhuận về bản chất là một doanh nghiệp và mục tiêu của nó cũng không khác. Để có lợi nhuận họ phải xây trường cho đẹp để thu hút khách hàng, mời thầy cho giỏi, và đào tạo sao cho người có học khác với người không có học và ra trường thì tìm được việc làm. Về mặt này, trường vì lợi nhuận cũng đáng hoan nghênh như mọi doanh nghiệp khác, vì họ tạo ra giá trị gia tăng cho người học và góp phần tích cực vào việc đào tạo lực lượng lao động có trình độ.
Tuy nhiên, nếu trường ĐH chỉ nhằm vào việc phục vụ khách hàng và tìm kiếm lợi nhuận, thì sẽ không có ai nghiên cứu về mặt trăng, sao hỏa, thiên thạch, về quá khứ, về những thứ “vớ vẩn” bởi nó tốn hàng núi tiền mà không có hy vọng gì lấy lại được ngay. Sẽ không ai đào tạo những ngành ít người học, chi phí đơn vị cao, khả năng hoàn vốn thấp. Sẽ không ai dạy những môn không giúp người học mài ra được thành tiền được ngay, nhưng lại là những món ăn tinh thần nuôi dưỡng lý tưởng, sự công chính, sự trưởng thành của lương tâm, là những thứ giúp bảo toàn cột trụ tinh thần của cả xã hội.
Chính vì lẽ đó, với những trường đào tạo nghề nghiệp cho sinh viên và coi đó là một dịch vụ, người ta thường gọi đó là “training providers” (các nhà cung cấp dịch vụ đào tạo) thay vì gọi là trường ĐH. Chúng tôi thiết nghĩ sự phân biệt tên gọi đó là xác đáng. Cũng khó mà xem là ĐH nếu các trường chỉ đào tạo những kiến thức và kỹ năng chuyên môn trong một chuyên ngành rất hẹp mà không trang bị cho người học “một nền tảng kiến thức rộng rãi về các nền văn hóa và các thời đại, nhằm giúp họ có khả năng đưa ra mọi quyết định trên cơ sở một thế giới quan rộng lớn, một sự hiểu biết đầy đủ về những sức mạnh lịch sử chi phối cuộc sống của con người” . Trường ĐH không chỉ là trường nghề, nó giúp tạo ra những con người có hiểu biết và “từng trải trong việc suy nghĩ một cách hệ thống về những vấn đề đạo đức và lương tâm” (Henry Rovosky, 2003). Với ý nghĩa đó, nó là cột trụ tinh thần của xã hội. Điều này làm cho trường ĐH khác với các doanh nghiệp.
Về cơ cấu thẩm quyền, khác với các doanh nghiệp, trường ĐH là một tổng thể bao gồm nhiều bên liên quan. Các doanh nghiệp chỉ có mối quan hệ chủ yếu giữa một bên là người cung cấp và một bên là người sử dụng dịch vụ, còn các trường ĐH có mối quan hệ thiết thân sống còn với nhiều bên, bên trong và bên ngoài nhà trường; chẳng những là người học, mà còn là nhà nước, các doanh nghiệp, các tổ chức nghiên cứu, các tổ chức xã hội, các hội nghề nghiệp chuyên ngành, v.v. Chính vì lẽ đó, nếu như cơ cấu thẩm quyền của một doanh nghiệp chỉ phản ánh tiếng nói và lợi ích của chủ doanh nghiệp, thì cơ cấu thẩm quyền của trường ĐH cần phản ánh đầy đủ tiếng nói của các bên liên quan. Đó là lý do khiến Hội Đồng Trường của các trường ĐH phương Tây bao gồm nhiều thành phần khác nhau. Trong cơ cấu ấy, một người được xem là đại diện giảng viên chẳng hạn, có mặt trong Hội Đồng Trường không phải là để tranh đấu cho quyền lợi của giảng viên, mà là để xem xét lợi ích của nhà trường như một tổng thể từ góc nhìn và hiểu biết của giới giảng viên.
Ý nghĩa của những khác biệt
Thị trường GDĐH là một thị trường hàng ngàn tỷ USD sôi động trên toàn cầu. Đó là một thực tế mà dù chúng ta có thừa nhận hay không thì nó vẫn đang tồn tại. Thay vì nhìn thực tế đó như một cái gì xấu xa như trường phái phi lợi nhuận thường bày tỏ, hoặc cổ vũ nó như một mô hình tối ưu như trường phái vì lợi nhuận đã chủ trương, chúng ta nên công nhận rằng trường ĐH là một thực thể ngày càng phức tạp và đa diện. Trường vì lợi nhuận, thuộc sở hữu tư nhân, là một doanh nghiệp và chúng ta cần thiết lập hành lang pháp lý thích hợp để nó có đóng góp tích cực cho xã hội. Trường phi lợi nhuận thuộc sở hữu cộng đồng và trường công thuộc sở hữu nhà nước là những tổ chức được tạo ra là để phục vụ lợi ích công. Một sự phân biệt dứt khoát như thế sẽ giúp cho mọi loại trường cùng phát triển và đáp ứng những nhu cầu khác nhau của xã hội.
Ý nghĩa chính sách và những khuyến nghị cho bối cảnh Việt Nam
Trường công, trường tư vì lợi nhuận hay không vì lợi nhuận không nói lên điều gì về chất lượng. Có trường tư là nơi bán bằng, nhưng cũng có trường tư đạt đến đỉnh cao như Harvard. Có trường công nổi tiếng thế giới như Đại học Quốc gia Singapore, cũng có trường công mua điểm bán bằng. Một loạt trường đều có sứ mạng khác nhau, đặc điểm khác nhau, và bổ sung cho nhau để tạo ra một hệ thống đa dạng nhằm đáp ứng những nhu cầu đa dạng của cuộc sống.
Loại trường nào cũng đều có ưu điểm và nhược điểm và loại này không loại trừ những loại khác, trái lại bổ sung cho nhau. Việc phân định rõ các loại trường không nhằm mục đích phân chia đẳng cấp hoặc nhằm làm mạnh thêm định kiến xã hội, mà nhằm tạo ra các thiết chế chính sách phù hợp. Ví dụ như trường không vì lợi nhuận thì cần được sự hỗ trợ của nhà nước trong việc miễnthuế, cấp đất, cấp vốn đối ứng. Để được nhận những ưu đãi đó, nó phải thuộc sở hữu cộng đồng, phải được đặt dưới sự lãnh đạo của những người có uy tín trong việc bảo vệ lợi ích công, phải tách bạch giữa lãnh đạo và quản lý nhằm giám sát việc điều hành, và phải được kiểm toán để đảm bảo minh bạch rong trách nhiệm giải trình.
Trường vì lợi nhuận thì cần được đối xử về cơ bản giống như một doanh nghiệp, tức là phải bảo vệ quyền sở hữu của nhà đầu tư cũng như quyền quyết định của họ trong việc quản trị nhà trường. Tuy nhiên, như đã nói trên, ngay cả trường vì lợi nhuận cũng không hoàn toàn giống các doanh nghiệp. Tài sản vật chất của rường vì lợi nhuận là thuộc quyền sở hữu và quyết định của nhà đầu tư, nhưng giá trị tinh thần của nó thì thuộc về xã hội. Vì vậy, ngay cả trường vì lợi nhuận cũng phải đảm bảo trách nhiệm giải trình của mình trước sinh viên và trước công chúng. Và bởi vì nó có những trách nhiệm lớn lao hơn so với các doanh nghiệp thông thường, bởi vì sản phẩm của nó không chỉ tác động tới người mua, mà tác động tới cả xã hội theo cả hai hướng tích cực lẫn tiêu cực, cho nên nó phải tuân theo những nguyên tắc đạo đức có thể gây tổn hại cho mục tiêu vì lợi nhuận của chính nó. Bởi lẽ đó, ngay cả trường vì lợi nhuận cũng cần được sự ưu đãi có mức độ của ngân sách công, để bù đắp cho những hy sinh lợi ích tức thời và trước mắt của nó.
Như chúng tôi đã nhiều lần nhấn mạnh, trường phi lợi nhuận chỉ có thể nảy nở trong điều kiện có sự hỗ trợ mạnh mẽ của nhà nước và có sự trưởng thành trong văn hóa hiến tặng của xã hội. Trường phi lợi nhuận hay trường vì lợi nhuận đều có ưu và nhược điểm, đều tốt và đều cần cho hệ thống vì nó tạo ra sự đa dạng nhằm đáp ứng những nhu cầu đa dạng của cuộc sống. Nhưng trường phi lợi nhuận giả hiệu thì không tốt, vì nó lừa dối người học và đánh cắp niềm tin của công chúng.
Khuyến nghị chính sách của chúng tôi là thiết lập một hành lang pháp lý rõ ràng cho tất cả các loại trường dựa trên đặc điểm sở hữu và sứ mạng của nó và tạo điều kiện cho mọi loại trường đều có không gian để phát triển. Ngay cả trường vì lợi nhuận cũng cần được một sự ưu đãi có mức độ nhất định và nhất là cần đảm bảo trách nhiệm giải trình của tất cả các trường, dù là công hay tư, vì lợi nhuận hay phi lợi nhuận, và không phải chỉ là trách nhiệm giải trình trước cơ quan quản lý, mà còn là trước xã hội và trước công chúng.
Phạm Thị Ly
Nguồn: www.lypham.net
Bản ngắn hơn đăng trên Người Lao Động số ra ngày 5.10.2014
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét